Làng nghề tre đan hơn 200 năm giữ chút hồn quê

Hơn 200 năm, làng nghề Thủ Sỹ (xã Tân Hưng, tỉnh Hưng Yên) vẫn giữ được nghề đan đó truyền thống. Từ ngư cụ mưu sinh, những chiếc đó hôm nay trở thành sản phẩm trang trí, điểm nhấn du lịch.

Những đôi tay "níu giữ" làng nghề tre đan hơn 200 năm

Trời mới tang tảng sáng, làn sương còn bám trên cánh đồng chiêm trũng nhưng từ đầu thôn Tất Viên (làng Thủ Sỹ, xã Tân Hưng, tỉnh Hưng Yên) tiếng chẻ tre, vót nứa lách cách đã vang lên. Ngôi làng cách trung tâm tỉnh Hưng Yên chừng 7 km dường như chưa bao giờ im tiếng lao động.

Trong sân một ngôi nhà ba gian cổ, cụ Lương Sơn Bạc, (85 tuổi, nghệ nhân đan đó) đang ngồi lọt thỏm giữa những bó tre vàng óng. Bàn tay gân guốc thoăn thoắt đưa những nan tre mềm như sợi lụa vào miệng đó.

Mỗi lần xoay chiếc hom, cụ lại nheo mắt như đo đếm: "Nan phải khít nhau, mắt phải đều. Sai là làm lại. Nhà tôi mấy đời làm đó", cụ Bạc bảo theo nghề từ năm 10 tuổi, rồi đi bộ đội, đi làm cơ quan, sau lại trở về với tre nứa.

Phía hiên nhà, những chiếc đơm, đó, rọ treo thành từng chùm như những chiếc đèn lồng mộc mạc. Chúng vừa phục vụ mưu sinh, vừa là dấu chỉ của tuổi đời làng nghề đã hơn hai thế kỷ.

Không ai nhớ rõ tên, chỉ biết rằng hơn 200 năm trước, một người phụ nữ dân tộc Mường theo chồng về làng ở Thủ Sỹ. Thấy người dân quanh năm vất vả bám ruộng mà vẫn thiếu ăn, bà truyền lại nghề đan rọ, đan đó để kiếm thêm con tôm, con cá.

Từ đó, tre nứa trở thành thứ tài sản quý. Người lớn đan đó để bán. Trẻ nhỏ 5 – 7 tuổi đã biết pha nan, xoáy góc. Mỗi gia đình là một xưởng nhỏ, cả làng là một chuỗi âm thanh của tre, nứa, lửa bếp, và tiếng kể chuyện rộn ràng mỗi chiều.

Những câu ca truyền miệng theo năm tháng:

Làng Tất có nghiệp có nghề,

Có nghiệp đan đó có nghề làm hom.”

Nghề nuôi sống làng, làng nuôi nghề. Đó là mối ràng buộc tạo nên bản sắc riêng biệt của Thủ Sỹ.

Ở tuổi 90, cụ Phạm Thị Canh vẫn ngồi đan dưới bóng hiên cũ. Mắt cụ sáng, tay cụ không run, từng nan tre đi vào miệng đó như chiếc kim khâu xuyên qua tấm vải dày. Những nếp nhăn nơi ngón tay như ghi lại toàn bộ lịch sử một đời gắn với tre nứa.

"Tôi sống được ngày nào thì còn đan ngày đó", cụ Canh cười, bàn tay đầy vết chai. Đôi tay đầy vết nhăn nheo của tuổi tác nhưng mỗi mắt nan vẫn đều tăm tắp. "Còn khỏe thì còn đan", cụ Canh nói và tự coi nghề đan như một phần đời sống.

Để làm được một chiếc đó hoàn chỉnh, người thợ phải trải qua hàng chục công đoạn: chọn tre già, chẻ nan, vót cạnh, lên hom, đan cạp, đan miệng, tạo đuôi.

Công đoạn khó nhất là đan kết thúc đuôi đó, nơi quyết định chiếc đó có “bắt” được cá hay không. Xong xuôi, chiếc đó phải được treo lên gác bếp để hun khói. Sắc tre chuyển từ vàng sang nâu sậm, thơm mùi khói rơm. Chiếc đó lúc ấy mới coi như “thành hình”.

Những năm 80 – 90 thế kỷ trước, đó, rọ làm ra đến đâu bán hết đến đó. Người dân sống nhờ nghề, trẻ em lớn lên cùng tiếng tre chẻ. Nhưng rồi máy móc xuất hiện. Ngư cụ hiện đại rẻ, nhẹ và hiệu quả hơn. Nhiều gia đình treo khung đan lên gác bếp. Làng nghề đứng trước nguy cơ lụi tàn.

Nhiều người cao tuổi trong làng vẫn tin: “Nghề này không mất được. Chỉ là ít người làm hơn thôi.” Song giữ nghề không chỉ bằng niềm tin. Làng Thủ Sỹ đã phải tìm một con đường khác.

Người trẻ “xoay chiều” cho nan tre

Năm 2018, anh Phạm Văn Bạo, (32 tuổi, một nghệ nhân trẻ trong làng) quyết định làm điều đặc biệt mà ít người nghĩ đến – biến chiếc đó từ ngư cụ thành vật trang trí. Thay vì miệng nhỏ để bẫy cá, anh làm miệng lớn để lồng bóng đèn. Thay vì dáng bầu truyền thống, anh đưa ra nhiều mẫu mã mới như đó bạch tuộc, nửa đó treo tường, đó chụp ánh sáng.

Nghĩ là làm, anh Bạo tự mình đi gõ cửa các quán cà phê, nhà hàng, homestay. Từ vài mẫu thí nghiệm, sản phẩm lan dần sang tỉnh khác, rồi ra nước ngoài. Giờ đây, đó trang trí của làng Thủ Sỹ đã có mặt tại Trung Quốc, Ấn Độ, Mỹ... Không làm một mình, anh tạo khung mẫu sẵn rồi chia cho các hộ trong thôn gia công. Mỗi hộ lại có thêm thu nhập, nghề có thêm hơi thở mới.

Ba năm trở lại đây, làng Thủ Sỹ bắt đầu phát triển du lịch trải nghiệm nông thôn. Khi đến đây, du khách sẽ được xem nghệ nhân thao tác, rồi tự tay vót nan, đan thử một phần chiếc đó. Những người nước ngoài tỏ ra đặc biệt thích thú.

"Khách quốc tế thích thú nhất là họ không chỉ được xem mà còn được tận tay trải nghiệm và học cách vót nan, đan một phần chiếc đó. Họ không tin rằng từ một đoạn tre, người Việt có thể tạo ra công cụ thông minh đến vậy", anh Nguyễn Văn Bằng - hướng dẫn viên du lịch tại địa phương chia sẻ.

Hiện tại, hai thôn Tất Viên và Nội Lăng của xã Tân Hưng đã được công nhận là làng nghề truyền thống, với khoảng 500 lao động tham gia sản xuất xen kẽ nông nghiệp. Bên cạnh đó, nhiều hộ dân đã cải tạo nhà theo phong cách Bắc Bộ xưa, biến Thủ Sỹ thành điểm đến du lịch hấp dẫn cho những ai muốn tìm về sự mộc mạc với mái ngói rêu phong, sân gạch cổ, những góc check-in, chụp ảnh với không gian được bài trí bằng đó, rọ, nơm...

Chiều muộn, trên đường làng Thủ Sỹ, một chiếc xe thồ chất hàng trăm chiếc đó chạy qua cánh đồng vàng ruộm. Nan tre lấp loáng dưới nắng, như những đường vân của quá khứ bám vào hiện tại. Làng Thủ Sỹ đang thay đổi. Không còn cảnh cả làng sống nhờ đánh bắt, nhưng nghề đan đó đã bước sang một hình hài khác: gắn với du lịch, trang trí nội thất và xuất khẩu.

Từ một phụ nữ Mường mang nghề về làng, đến những nghệ nhân già giữ lửa, rồi những người trẻ đưa đó Việt đi khắp thế giới — hành trình ấy cho thấy sức sống của một làng nghề nếu biết tự làm mới mình. Những chiếc đó không chỉ bắt cá. Chúng đang “bắt” cả ký ức, giữ lại một phần hồn quê Bắc Bộ trong thời hiện đại.