Tết Đoan ngọ: Vì sao chọn ngày mùng 5 tháng 5? Mâm cúng cần chuẩn bị gì?

Tết Đoan ngọ mùng 5 tháng 5 âm lịch có ở nhiều quốc gia Đông Á và đặc biệt quan trọng đối với Việt Nam. Đây là dịp tết lớn thứ hai trong năm, chỉ sau Tết Nguyên đán, tương tự Rằm tháng 7, và còn được gọi là Tết Đoan dương.

Diệt trừ sâu bọ, bảo vệ sức khỏe, mùa màng

"Đoan" có nghĩa là bắt đầu, "ngọ" chỉ giờ ngọ, tức là khoảng thời gian nóng nhất trong ngày, từ 11 giờ đến 13 giờ. Do vậy, Đoan ngọ có thể hiểu là “ngày mở đầu chuỗi ngày nóng nhất trong năm”. Còn Dương là mặt trời, là khí dương, Đoan dương nghĩa là bắt đầu lúc khí dương đang thịnh.

Ca dao của người Việt có câu:

   Tháng Năm ngày tết Đoan dương

Là ngày giỗ Mẹ Việt Thường Văn Lang.

Người Việt chọn ngày này là ngày giỗ Quốc mẫu Âu Cơ, một ngày vô cùng quan trọng trong đời sống văn hóa tâm linh của mỗi người dân nước ta, bên cạnh ngày Giỗ Tổ mùng 10/3.

Tết Đoan ngọ có cùng khởi nguồn với vùng đất Bách Việt ở Nam Trung Hoa, Bắc Đông Dương. Đây vốn là vùng nông nghiệp lúa nước trù phú, hoa màu phát triển. Chính nghề trồng lúa nước đã buộc người nông dân phải quan sát thời tiết nên nhờ vậy, phong tục Tết Đoan ngọ hình thành.

Tết Đoan ngọ được biết đến là Tết nửa năm hay Tết giữa năm, do tháng 5 chính là thời điểm giữa năm (người Việt trước dùng lịch kiến Tý, tháng mở đầu trong năm là tháng 11 Âm lịch). Đây được xem là tên gọi của riêng người Việt, không lẫn với tên gọi của các quốc gia khác.

Người Việt Nam cũng gọi Tết Đoan ngọ là Tết diệt sâu bọ bởi theo lịch cổ thì ngày này xuân vận đã hết, hạ vận chuyển sang. Sự chuyển giao giữa hai mùa khiến sâu bọ, côn trùng được dịp phát triển, gây bệnh cho người, vật nuôi và cây cối. Nếu không diệt trừ, sâu bọ sẽ làm hỏng mùa màng.

Không những thế, cứ vào tháng 5, thời tiết oi bức, khó chịu ảnh hưởng đến sức khỏe của con người. Do đó, cúng Tết Đoan ngọ với mong muốn: sức khỏe khỏi ốm đau và ăn hoa quả như thụ lộc, thụ hưởng thành quả lao động.

Rượu nếp, mận, vải được chọn làm thức ăn diệt các loại sâu bọ. Trong tiềm thức của người Việt, trong hệ tiêu hóa thường có sâu bọ, nếu không giết đi thì chúng sẽ sinh sản ngày một nhiều và ảnh hưởng tới sức khỏe. 

Do đó, theo quan niệm giân dan, để diệt sâu bọ hiệu quả thì sau khi ngủ dậy, mọi người ăn một bát cơm rượu nếp để sâu bọ say, rồi ăn vải, mận, đào… cho sâu bọ chết.

Cúng Tết Đoan ngọ, chuẩn bị gì?

Vào ngày này, các gia đình cũng sắm lễ dâng hương, cầu mong vạn sự may mắn, bình an. Theo truyền thống, mâm lễ vật cúng gồm hương, hoa, vàng mã, nước, rượu nếp, các loại hoa quả bánh trái có vị chua, cay, nóng.

Lễ vật cúng Tết Đoan ngọ sẽ có sự khác nhau theo vùng miền. Ở miền Bắc có bánh tro, còn trên mâm cúng ở miền Nam có bánh ú, chè trôi nước, miền Trung lại có chè kê. Với mâm cúng miền Bắc, người dân thường sắm lễ vật là các loại hoa quả mùa hè như mận, đào, vải, xoài, cơm rượu nếp... Tùy từng điều kiện gia đình, có thể làm mâm cỗ chay hoặc mâm cỗ mặn cúng gia tiên vào ngày Tết diệt sâu bọ, hoặc dâng hương hoa, cúng trái cây tươi.

Cũng theo quan niệm dân gian, Tết Đoan ngọ là ngày đất trời giao thoa. Để có được may mắn mọi người không nên dừng chân ở nơi âm u, nhiều tà khí vì sẽ ảnh hưởng đến sức khỏe. Bên cạnh đó, tránh mua đồ lưu niệm trong ngày Tết Đoan ngọ, bởi người xưa quan niệm mọi vật đều chứa linh khí, nếu tốt sẽ mang lại may mắn tài lộc còn nếu không tốt sẽ mang những điều xui xẻo. Ngoài ra, những gia đình có trẻ nhỏ nên dùng chỉ ngũ sắc tết thành dây để đeo hoặc treo trên giuờng, nôi của trẻ để tránh tà, tránh họa. 

Ý nghĩa quan trọng của Tết Đoan ngọ ở Việt Nam hoàn toàn khác xa với ý nghĩa về tết này của người Trung Quốc với tích về ông Khuất Nguyên - vị quan của nước Sở (Trung Hoa cổ đại) cách đây hơn 2.000 năm.

Chuyện kể rằng, Khuất Nguyên vì khuyên can vua Sở Hoài Vương không thành nên trầm mình xuống sông Mịch La đúng ngày mùng 5 tháng 5. Người làng sau khi nghe tin đã đua nhau đưa thuyền ra cứu nhưng không kịp, bèn làm bánh nếp có góc ném xuống sông để tế.